आमा

आमा शब्द छोटो भएपनि यसको भित्रको भावनात्मक गहिराइ, ममता र त्याग संसारका सबै शब्द भन्दा विशाल र पवित्र छ । यो केवल भाषिक अभिव्यक्ति मात्र होइन, यो सम्पूर्ण मानव अस्तित्वको आधार हो । आमा जीवनको पहिलो आश्रय, पहिलो गुरु र पहिलो प्रेमको प्रतीक हुन् । जन्मअघि नौ महिना गर्भमा बोकेर, आफ्नो सुख–दुःखको ख्याल नगरी, सन्तानको सुस्वास्थ्यको लागि हरेक क्षण चिन्ता गर्ने, सुत्दा पनि उसको स्वप्नाको रक्षा गर्ने व्यक्ति आमा हुन् । यो केवल शारीरिक सम्बन्ध होइन, यो एक गहिरो मानसिक र आध्यात्मिक बन्धन हो, जुन जन्मपूर्व नै आरम्भ हुन्छ र मृत्यु–पश्चात पनि स्मृतिको रूपले जीवित रहन्छ ।

आमाको काख हाम्रो पहिलो विद्यालय हो, जहाँ हामी बोल्न, हिँड्न, हाँस्न र जीवनका आधारभूत मूल्यहरू सिक्छौं । संसारको कुनैपनि सभ्यता आमा बिना अस्तित्वमा आउन सक्दैन भन्ने कुरा केवल भावुक भनाइ मात्र होइन, यो तथ्य हो—किनकि संस्कार, मूल्य, र मानवताको बीज बाल्यकाल मा आमाको हातबाट नै रोपिन्छ । आमाको माया संसारकै सबैभन्दा निस्वार्थ र शुद्ध प्रेम हो । यो प्रेममा कुनै शर्त छैन, कुनै प्रतिफलको अपेक्षा छैन । यो प्रेम व्यावसायिक सम्झौताबाट मुक्त छ, यो केवल दिन मात्र जान्दछ, लिन जान्दैन । सन्तानको सानो मुस्कानका लागि आमा आफ्नो जीवनका हजारौं रहरहरू सहजै त्यागिदिन्छिन् । तातो खाना खुवाउन आफ्नै भोक मेट्छिन्, ऊ ओत लागोस भनेर आफ्नो लुगा ओढाइदिन्छिन्, र उसलाई आराम मिलोस भनेरआफैं चिसो भुइँमा सुत्छिन् । तर त्यागको परिभाषा यहाँ समाप्त हुँदैन, आमा आफ्नो सौन्दर्य, स्वास्थ्य, समय, र व्यक्तिगत सपना सबै सन्तानको भविष्यमा लगानी गर्छिन् । गर्भावस्थाको पीडा, प्रसवको वेदना, र जन्मपश्चातको निद्राविहीन रात, यी सबैआमाको संघर्षको एउटा सानो सूची मात्र हुन् । अझ गहिरो विश्लेषण गर्दा देखिन्छ कि यो त्याग केवल मातृत्वको जैविक प्रवृत्ति मात्र नभएर, सांस्कृतिक र नैतिक मूल्यको प्रतिफल हो, जुन पुस्तौँ–पुस्तादेखि निरन्तर हस्तान्तरण हुँदै आएको छ ।

वास्तवमै, आमा भगवानको त्यो रूप हुन, जसलाई हामी देख्न, छुन र अनुभव गर्न सक्छौं । जहाँ भगवानलाई भेट्न मन्दिर र पूजा चाहिन्छ, त्यहाँ आमालाई भेट्न केवल उनको काखमा टाउको टेक्नु पर्याप्त हुन्छ । त्यो काखमा संसारको सबैशान्ति र सान्त्वना समेटिएको हुन्छ ।

जीवनमा आमाको भूमिका केवल पालन–पोषणमा सीमित छैन, उनी सन्तानको चरित्र निर्माण गर्ने मूल आधार हुन् । बाल्यकालमा आमाले दिएको संस्कार र शिक्षा नै जीवनको दिशानिर्देशक हुन्छ । कठिनाइको समयमा हिम्मत दिने, असफलतामा धैर्य राख्न सिकाउने र सफलतामा विनम्र रहन प्रेरित गर्ने शक्ति आमाकै काखबाट प्राप्त हुन्छ । यसलाई सामाजिक मनोविज्ञानले “प्राथमिक समाजीकरण” भन्छ, जहाँ व्यक्ति पहिलो पटक समाजका मूल्य, नियम र व्यवहार सिक्छ । आमा यस प्रक्रियाकी प्रमुख कारक हुन् । शिक्षित, सचेत, र संस्कारी आमा भनेको उज्ज्वल भविष्यको बीउ रोप्ने कृषक जस्तै हुन्, जसको मेहनतको फल पुस्तौँसम्म देखिन्छ । त्यसैले राष्ट्रको विकास सूचकांकमा मातृशिक्षा र मातृस्वास्थ्यलाई विशेष महत्व दिनु केवल राजनीतिक प्राथमिकता होइन, सामाजिक अपरिहार्यता हो । आमाको योगदानलाई कुनै पुरस्कार वा सम्मानले पूरा मूल्याङ्कन गर्न सक्दैन । उहाँको त्याग, माया र प्रेरणा केवल व्यक्तिगत जीवनको मात्र होइन, सामूहिक सभ्यताको आधार हो । यस सन्दर्भमा, आमालाई सम्मान गर्नु भनेको केवल मातृदिवसमा फूल चढाउनु होइन, यो दैनिक व्यवहारमा, बोलचालमा र प्राथमिकतामा देखिनुपर्छ । समाजशास्त्रीहरूले भनेझैं, आमाप्रति सम्मानको संस्कृति भएको समाजमा अपराध, हिंसा र विभाजनको दर न्यून हुन्छ, किनकि आमाबाट सिकिएको करुणा र सहानुभूति नागरिक व्यवहारमा प्रतिबिम्बित हुन्छ ।

नेपालको सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, आमा भगवानसरह मानिन्छिन् । ‘मातृ देवोभवः’ भन्ने संस्कृत वचनले यो दृष्टिकोणलाई स्पष्ट गर्दछ । वास्तवमै, आमा भगवानको त्यो रूप हुन, जसलाई हामी देख्न, छुन र अनुभव गर्न सक्छौं । जहाँ भगवानलाई भेट्न मन्दिर र पूजा चाहिन्छ, त्यहाँ आमालाई भेट्न केवल उनको काखमा टाउको टेक्नु पर्याप्त हुन्छ । त्यो काखमा संसारको सबैशान्ति र सान्त्वना समेटिएको हुन्छ । यद्यपि आधुनिक शहरी जीवनशैलीमा, अभिभावक–सन्तानबीचको समय र भावनात्मक नजिकत्व घट्दो क्रममा छ, जसले भविष्यमा मातृत्वको अनुभव र महत्वलाई नै कमजोर पार्नसक्ने सम्भावना छ ।

आमा बिनाको संसार शून्य जस्तै हुन्छ । आमा नभएको घर केवल इँटा र सिमेन्टको संरचना मात्र हुन्छ, त्यो घर होइन । आमाबिनाको बाल्यकाल असहाय हुन्छ, र आमाबिनाको जीवन दिशाहीन हुन्छ । यो सत्य विशेष गरी ती व्यक्तिहरूमा झनै गहिरो हुन्छ, जसले बाल्यकालमै आमा गुमाएका छन् । पैसाले, शक्तिले वा पदले आमा गुमाएको खालीपन कहिल्यै भरिदैन । यो खालीपन जीवनभर एक प्रकारको मौन पीडा जस्तै रहिरहन्छ ।

सन्तानको खुशीका लागि आमा असंख्य पीडाहरू सहन्छिन, जन्म दिने बेला झेलेको शारीरिक पीडा मात्र होइन, पालन पोषणमा भोग्ने मानसिक तनाव र सामाजिक संघर्ष पनि । धेरै आमा आफ्नो व्यक्तिगत पीडा लुकाउँछिन्, ताकि सन्तानको मनमा बोझ नपरोस् । उनको अनुहारमा थकान देखिए पनि मुस्कान कहिल्यै हराउँदैन, किनकि उनको प्राथमिकता आफ्नै आराम होइन, सन्तानको उज्ज्वल भविष्य हो । समयको गतिसँगै जीवनमा धेरै कुरा बदलिन्छ, मित्रहरू, काम, रहनसहन, सपनाहरू । तर आमाको माया सधैं स्थिर रहन्छ ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा आमा जीवनको अमूल्य उपहार हुन्, जसको मूल्य शब्दमा मापन गर्न सकिँदैन । उहाँ बिना हाम्रो अस्तित्व असम्भव छ र उहाँ बिना संसार अधुरो छ । आमाको ऋण हामीले कहिल्यै तिर्न सक्दैनौं, तर सम्मान, आदर र प्रेम मार्फत उहाँको त्यागलाई अर्थपूर्ण बनाउन सक्छौं । आमालाई केवल सम्झनु होइन, दैनिक जीवनमा उहाँको योगदानको कदर गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो । किनकि संसारका सबै उज्यालो कुरा आमाको मायाबाट नै शुरू हुन्छन् र सबै अँध्यारोलाई आमाको प्रेमले नै उज्यालो बनाउँछ ।

(लेखक कैलाली बहुमुखी क्याम्पसकी बिद्यार्थी हुन् ।)