क्रिटिकल डिस्कोर्स एनालिसिस : सांस्कृतिक, सामाजिक र राजनीतिक विश्लेषणको माध्यम

डम्मर सिंह साउद – वर्तमान विश्वमा भाषा केवल संवादको माध्यम मात्र होइन, सामाजिक संरचना र सत्ता सम्बन्ध निर्माण गर्ने शक्तिशाली उपकरणको रूपमा रहेको छ। भाषाले हाम्रो सामाजिक व्यवहार, दृष्टिकोण, विश्वास, र पहिचानलाई निरन्तर आकार दिन्छ। यस सन्दर्भमा Critical Discourse Analysis (CDA) ले भाषा, शक्ति, विचारधारा, र सामाजिक असमानताबीचको सम्बन्धलाई विश्लेषण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। CDA केवल भाषिक संरचना वा शब्दको चयनमाथि केन्द्रित हुँदैन; यसले समाजमा भाषाले कसरी शक्ति कायम राख्छ, कसरी सन्देशमार्फत सामाजिक असमानता उत्पन्न हुन्छ, र कसरी विचारधारा निर्माण तथा प्रवाह हुन्छ भन्ने कुरा अध्ययन गर्दछ।

CDA एक अन्तर्विषयक दृष्टिकोण हो, जसले भाषालाई सामाजिक अभ्यासको रूपमा हेर्छ। यसले भाषिक अभ्यासको सतही अर्थभन्दा पर जान्छ र लुकेका अर्थ, पूर्वाग्रह, र विचारधारात्मक प्रभावहरूलाई उजागर गर्दछ। उदाहरण स्वरूप, राजनीतिक भाषण, समाचार, विज्ञापन, वा कक्षाकोठाको अन्तरक्रिया जस्ता लेखिएका, बोलेका वा दृश्य पाठहरूमा CDA लागू गर्दा सामाजिक र राजनीतिक सन्दर्भ स्पष्ट हुन्छ। यसले पाठक र शिक्षक दुवैलाई भाषा केवल सञ्चारको माध्यम नभई शक्ति र सामाजिक नियन्त्रणको उपकरणको रूपमा बुझ्न सहयोग गर्दछ।

CDA का मुख्य विशेषताहरू यस प्रकार छन्। पहिलो, आलोचनात्मक दृष्टिकोण; CDA स्वतन्त्र र तटस्थ दृष्टिकोण लिँदैन, यसले सामाजिक असमानता र शक्ति असन्तुलनको पर्दाफास गर्ने उद्देश्य राख्छ। दोस्रो, यसको अन्तर्विषयक स्वभाव; CDA भाषाशास्त्र, समाजशास्त्र, मनोविज्ञान, मिडिया अध्ययन र दर्शनशास्त्र जस्ता क्षेत्रबाट सिद्धान्त र विश्लेषणात्मक उपकरणहरू ल्याउँछ। तेस्रो, शक्ति र विचारधारामा केन्द्रित हुनु। CDA अध्ययन गर्छ कि कसरी शक्तिशाली समूह वा संस्था भाषाको प्रयोगमार्फत विश्वास र सामाजिक अभ्यासलाई नियन्त्रण गर्छ वा असमानता कायम राख्छ। चौथो, भाषा सामाजिक अभ्यासको रूपमा; CDA अनुसार भाषाले समाजलाई निर्माण र पुनर्निर्माण गर्दछ। पाँचौ, पाठ र सन्दर्भको सम्बन्ध; CDA ले सूक्ष्म स्तरमा पाठको भाषा संरचना र व्यापक सामाजिक-सांस्कृतिक सन्दर्भलाई जोड्दछ। यसको लक्ष्य सामाजिक परिवर्तन हो—असमान संरचनाहरूको पर्दाफास र अल्पसंख्यक वा मौन गरिएका आवाजलाई सशक्त बनाउनु।

नेपालमा CDA को महत्व स्पष्ट रूपमा देखिन्छ। उदाहरण स्वरूप, समाचारले कसरी राजनीतिक घटनाहरू वा अल्पसंख्यक समूहको प्रतिनिधित्व गर्दछ, कक्षाकोठामा शिक्षकको भाषाशैलीले विद्यार्थीको विचार र आत्म-पहिचानमा कसरी प्रभाव पार्छ, वा पाठ्यपुस्तकहरूले राष्ट्रिय पहिचान, जातीयता वा वर्गलाई कसरी प्रस्तुत गर्छन्—यी सबै CDA को विश्लेषणको क्षेत्र हुन्। यसले भाषा शिक्षक, विद्यार्थी, र अनुसन्धानकर्तालाई आलोचनात्मक पाठक र वक्ता बन्न सहयोग पुर्‍याउँछ, जसले पाठ र भाषामा लुकेको शक्ति र विचारधारालाई प्रश्न गर्न सक्छन्।

CDA को ऐतिहासिक विकास २०औं शताब्दीको अन्ततिर सुरु भयो। प्रारम्भमा यसले भाषाशास्त्र र सामाजिक सिद्धान्त बीचको खाडल घटाउने प्रयास गर्यो। Critical Linguistics (CL) को आन्दोलन (१९७०–८०) CDA को पहिलो चरण मानिन्छ, जसमा Roger Fowler, Gunther Kress, Robert Hodge, र Tony Trew ले भाषा र शक्ति सम्बन्धको विश्लेषण गरे। उनीहरूले देखाए कि शब्द, व्याकरण, र पाठ संगठन तटस्थ हुँदैन, तर समाजमा स्थापित विचारधारालाई समर्थन गर्न प्रयोग हुन्छ। उदाहरणका लागि, “The protestors were arrested” जस्ता वाक्यले क्रियाकर्ताको जिम्मेवारी लुकाउँछ वा “freedom fighters” र “terrorists” जस्ता शब्द चयनले सार्वजनिक दृष्टिकोण प्रभावित पार्छ।

१९८०–९० दशकमा Norman Fairclough, Teun van Dijk, Ruth Wodak जस्ता विद्वानहरूले CDA लाई अझ व्यवस्थित र सैद्धान्तिक दृष्टिकोण प्रदान गरे। Fairclough को Language and Power (१९८९) मा CDA लाई समाजको प्रतिबिम्ब मात्र नभई शक्ति अभ्यासको माध्यमको रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो। यस अवधिमा CDA राजनीतिक सञ्चार, लिङ्गीय र जातीय प्रतिनिधित्व, शैक्षिक संरचना, र सार्वजनिक विचारधारामा भाषाको भूमिका अध्ययन गर्न बहुविध दृष्टिकोणको रूपमा विकसित भयो।

Teun van Dijk को socio-cognitive मोडेल मानसिक संरचना र सामाजिक ज्ञानमार्फत भाषा र समाजको सम्बन्धलाई विश्लेषण गर्छ। उनका अनुसार, मानसिक मोडेलहरूले मानिसको विश्वास, पूर्वाग्रह, र अनुभवबाट भाषाको अर्थ निर्माण गर्छन्। उदाहरणका लागि, “Rural women lack awareness about modern health practices” भन्ने समाचारमा पत्रकारको मानसिक मोडेल, सामाजिक संस्थाको दृष्टिकोण, र भाषिक संरचना सबैतिरको विचारधारात्मक प्रभाव देखिन्छ।

Ruth Wodak को discourse-historical approach (DHA) भने ऐतिहासिक, सामाजिक र भाषिक विश्लेषणलाई एकसाथ जोड्छ। यसले भाषा केवल वर्तमान सामाजिक अभ्यास नभई ऐतिहासिक र सांस्कृतिक संरचनासँग कसरी विकसित भएको हो भन्ने कुरालाई पनि विश्लेषण गर्छ। Wodak का दृष्टिकोणमा भाषण निर्माणका रणनीतिहरू—नामकरण, गुणांकन, तर्क, दृष्टिकोण प्रस्तुतिकरण, र अभिव्यक्ति सुदृढ/कमजोर बनाउने प्रविधिहरू—ले “हामी” र “तिनीहरू” को विभाजन, शक्ति असमानता र सामाजिक नियन्त्रण स्पष्ट गर्छन्। उदाहरण स्वरूप, “We must preserve our cultural purity against foreign influence” भन्ने राजनीतिक भाषणमा शब्द चयन, सामाजिक सन्दर्भ, र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि सबैले राष्ट्रिय पहिचान र विचारधारालाई निर्माण गर्छन्।

नेपालमा CDA को महत्त्व आजका दिनमा अझ बढेको छ। सञ्चार माध्यम, राजनीति, शिक्षा नीति, पाठ्यपुस्तक, र डिजिटल प्लेटफर्महरूले भाषा मार्फत सामाजिक विश्वास, जातीयता, लिङ्गीय समानता, र सांस्कृतिक पहिचान निर्माण गर्छन्। CDA ले शिक्षक र विद्यार्थीलाई आलोचनात्मक दृष्टिकोण अपनाउन, पाठ्यसामग्रीको लुकेको अर्थ बुझ्न, र सामाजिक र राजनीतिक संरचनालाई चुनौती दिन सक्षम बनाउँछ। उदाहरणका लागि, अंग्रेजी माध्यम शिक्षा नीति वा पाठ्यपुस्तकको विश्लेषण गर्दा CDA देखाउँछ कि कसरी आधुनिकता र प्रतिष्ठासँग स्थानीय भाषालाई कम महत्व दिइन्छ, जसले ऐतिहासिक रूपमा स्थापित भाषिक हियरार्कीलाई पुनःस्थापित गर्छ।

CDA को अध्ययनले भाषा केवल संवादको माध्यम नभई सामाजिक परिवर्तन, आलोचनात्मक चेतना र सशक्तिकरणको उपकरण हो भन्ने कुरा स्पष्ट गर्छ। नेपालजस्ता बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक, र सामाजिक असमानता भएका समाजमा CDA शिक्षण, अनुसन्धान, मिडिया अध्ययन, र सामाजिक नीति विश्लेषणमा अत्यन्तै आवश्यक छ। यो शिक्षार्थी, शिक्षक, र अनुसन्धानकर्तालाई केवल भाषिक संरचना मात्र होइन, भाषाले कसरी समाजलाई आकार दिन्छ र विचारधारालाई प्रवाह गर्छ भन्ने गहिरो समझ प्रदान गर्दछ।

त्यसैले, Critical Discourse Analysis आजको समाजमा भाषा, शक्ति, विचारधारा, र सामाजिक संरचनालाई अन्तरदृष्टिले बुझ्न, विश्लेषण गर्न र चुनौती दिन सक्षम हुने एउटा महत्वपूर्ण दृष्टिकोण हो। यसले नेपाली समाजमा शैक्षिक नीति, मिडिया प्रतिनिधित्व, राजनीतिक भाषण, र सांस्कृतिक विमर्शलाई आलोचनात्मक दृष्टिले अध्ययन गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। CDA सँग सम्बन्धित सिद्धान्त र मोडेलहरू (Fairclough, van Dijk, Wodak) को प्रयोगले विद्यार्थी र शिक्षक दुवैलाई सामाजिक र भाषिक संरचनामा चेतना, आलोचना र सुधारको क्षमता प्रदान गर्दछ।