झुपा धामी – शिक्षक एउटा साधारण शब्द होइन। यो शब्दभित्र एउटा गहिरो अर्थ, एउटा सामाजिक उत्तरदायित्व र एउटा आत्मिक दर्शन लुकेको छ। शिक्षक भन्नाले केवल किताबका अक्षर पढाउने व्यक्ति होइन, बरु जीवनका गहिरा अर्थ बुझाउने, चेतनाको द्वार खोल्ने, र अन्धकारमा दिशाको संकेत दिने मार्गदर्शक हुन्। शिक्षकले केवल मस्तिष्क होइन, हृदय पनि शिक्षित बनाउँछन्। उनीहरूले केवल अक्षर होइन, मूल्य, विचार, दृष्टिकोण र चरित्रको निर्माण गर्छन्। त्यसैले शिक्षक मानव सभ्यताको साँचो निर्माता हुन्।
तर समयको गतिसँगै शिक्षण पेशाको मूल आत्मा क्षय हुँदै गएको देखिन्छ। समाजले शिक्षकप्रतिको श्रद्धा गुमाउँदैछ, विद्यार्थीले शिक्षकप्रतिको भरोसा घटाउँदैछन्, र शिक्षक स्वयं पनि आफ्नो ‘गुरु’ पहिचानबाट बिस्तारै टाढा भइरहेका छन्। आजको समयमा धेरै शिक्षकहरू राजनीतिक संगठन, संघ र दलका नजिक भएर शिक्षाको धर्म बिर्सिरहेका छन्। उनीहरू दलगत आदेश र स्वार्थको खेलमा फँस्दैछन्। परिणामस्वरूप शिक्षाको मूल उद्देश्य — चरित्रवान, सचेत, र सृजनशील नागरिक उत्पादन गर्ने कार्य — दुर्बल हुँदै गएको छ।
तर यो पतनको कथा अन्त्य होइन। समाधान पनि यहीं छ — जब शिक्षक फेरि आफ्नो गुरु-धर्ममा फर्किन्छन्, जब उनीहरूले शिक्षणलाई पेशा होइन, पवित्र आह्वानका रूपमा ग्रहण गर्छन्, तब नै शिक्षा र समाज दुवै पुनर्जीवित हुन्छन्। असल शिक्षक बन्ने बाटो कठिन छ, तर असम्भव होइन।
शिक्षकको अस्तित्व केवल कक्षा कोठासम्म सीमित हुँदैन। उनीहरूको भूमिका राष्ट्रको नैतिक, सामाजिक र बौद्धिक मेरुदण्डको रूपमा फैलिएको हुन्छ। जब शिक्षक निष्पक्ष, इमानदार र निष्ठावान हुन्छन्, तब विद्यार्थीको मनमा शिक्षा प्रतिको श्रद्धा बस्छ। तर जब शिक्षक स्वार्थ, राजनीतिक प्रभाव र अनैतिक लाभमा रमाउन थाल्छन्, तब विद्यार्थीको चेतना पनि विकृत हुन्छ। आजको युगमा शिक्षण एक मिशन होइन, धेरैको लागि एक पेशा, कहिलेकाहीँ पद र प्रभावको साधन बनेको छ। यसले शिक्षाको मूल दर्शन—”सत्यमेव जयते”—लाई कमजोर बनाएको छ।
असल शिक्षकको पहिलो पहिचान उनको स्वतन्त्रता र विवेक हो। शिक्षकको सोच कुनै दल, धर्म वा प्रवृत्तिले नियन्त्रण गर्न मिल्दैन। उनी स्वतन्त्र चेतनाका प्रतिनिधि हुन्। जसरी दीपकले प्रकाश फैलाउँछ तर आगोले उसको आधार जलाउन सक्दैन, त्यस्तै शिक्षकले समाजलाई ज्ञानको उज्यालो दिन्छन् तर अन्धो निष्ठा र स्वार्थले उनलाई जलाउन पाउँदैन। दुर्भाग्यवश, अहिले धेरै शिक्षकहरू यस्ता दलगत संघ–संगठनमा आबद्ध भएका छन् जसले उनीहरूको स्वतन्त्र विवेकलाई नष्ट गर्दैछ। उनीहरूले आफूलाई शिक्षाको सिपाही होइन, दलका कार्यकर्ता बनाएका छन्।
जब शिक्षकको कलम राजनीतिक आदेशको अधीनमा चल्छ, तब शिक्षा मृत हुन्छ। विद्यालय र विश्वविद्यालयहरू ज्ञानको मन्दिर होइन, प्रचारका केन्द्र बन्न पुग्छन्। शिक्षकहरू नीतिगत निर्णयहरूमा आफ्नो स्वार्थका आधारमा आवाज उठाउँछन्, विद्यार्थीहरू विभाजनमा तानिन्छन्, र शिक्षालयहरूको आत्मा दिशाहीन हुन्छ। यस्तो अवस्थामा शिक्षा केवल डिग्री उत्पादनको माध्यम बन्छ, विचार उत्पादनको होइन।
तर असल शिक्षकले यस्तो अन्धकारमा पनि प्रकाश फैलाउँछन्। उनी राजनीतिक दबाबभन्दा माथि उठ्छन्, सत्य र न्यायका पक्षमा अडान लिन्छन्। उनी विद्यार्थीका आँखा खोल्छन् ताकि विद्यार्थीहरू सोच्न, प्रश्न गर्न र आफ्नो विवेक प्रयोग गर्न सिकून्। असल शिक्षक कुनै विचारको अनुयायी होइन, ज्ञानको साधक हुन्छ। उनीहरूले सिकाउँछन् कि सत्यलाई खोज्नु, प्रश्न गर्नु र अनुभव गर्नु शिक्षा हो—अनुकरण गर्नु होइन।
असल शिक्षकको अर्को पहिचान हो मानवता र संवेदनशीलता। उनी विद्यार्थीलाई केवल अंकद्वारा होइन, अनुभूतिद्वारा मापन गर्छन्। असल शिक्षकले बुझ्छन्—विद्यार्थी केवल पाठ्यपुस्तक पढ्नका लागि विद्यालय आउँदैन, ऊ जीवनका उत्तर खोज्न आउँछ। त्यसैले शिक्षकले पाठको व्याख्या मात्र होइन, जीवनको व्याख्या पनि गर्नुपर्छ। शिक्षकको बोली, हाउभाउ, र व्यवहार विद्यार्थीको हृदयमा बस्छ। साँचो शिक्षकले आफूलाई कहिल्यै ‘श्रेष्ठ’ ठान्दैन, बरु ‘सेवक’ ठान्छ—विद्यार्थीको सम्भावनालाई उजागर गर्ने सेवक।
अहिलेको समय भौतिक प्रगतिले भरिएको छ—तर आत्मिक शून्यताले पनि। प्रविधि र आधुनिकताले मानिसलाई सजिलो जीवन त दिएको छ, तर संवेदना, नैतिकता र सरलता हराउँदै गएको छ। यस्ता अवस्थामा शिक्षकले केवल पाठ पढाउने होइन, मूल्य सिकाउने जिम्मेवारी पनि लिनुपर्छ। शिक्षकले विद्यार्थीलाई प्रतिस्पर्धा मात्र होइन, सहकार्य पनि सिकाउनुपर्छ; उपलब्धि मात्र होइन, नैतिकता पनि सिकाउनुपर्छ। शिक्षाको गहिरो अर्थ हो—जीवनका हरेक कठिनाइमा नैतिक बलले उभिन सक्ने नागरिक तयार गर्नु।
तर यो सम्भव तब मात्र हुन्छ जब शिक्षक स्वयं आत्मानुशासित, ईमानदार र आत्मविश्लेषी हुन्छ। शिक्षकको आत्म-सुधार नै शिक्षाको सुधार हो। जो शिक्षक अध्ययनमा निरन्तर रहन्छ, नयाँ विचार र विधि सिक्छ, र आफूलाई अद्यावधिक राख्छ, ऊ विद्यार्थीका लागि साँचो आदर्श बन्छ। तर जो शिक्षक स्थिर सोचमा बाँधिन्छ, राजनीति र स्वार्थमा रमाउँछ, ऊ शिक्षा प्रणालीका लागि चुनौती बन्छ। असल शिक्षकले हरेक दिन आफ्नो शिक्षण पद्धति, आचरण र उद्देश्यबारे आत्म-समीक्षा गर्नुपर्छ—”के म विद्यार्थीमा प्रश्न गर्ने क्षमता जगाइरहेको छु कि केवल रटाउने संस्कार दोहोराइरहेको छु?”
शिक्षक बन्नु भनेको सिप सिक्नु मात्रै होइन, आत्मा परिष्कृत गर्नु हो। असल शिक्षकले आफ्नो जीवनलाई नै शिक्षणको प्रयोगशाला बनाउँछ। उनले आफ्ना गल्तीहरूलाई स्वीकार गर्छन्, सिक्छन्, सुधार गर्छन्। यस्तो आत्म-जागरूकता बिना शिक्षकले केवल जानकारी दिन सक्छ, तर प्रेरणा दिन सक्दैन। विद्यार्थीलाई ज्ञान चाहिँ पुस्तकले दिन सक्छ, तर दृष्टि शिक्षकले मात्र दिन सक्छ।
अब प्रश्न उठ्छ—जब शिक्षक राजनीतिक प्रभाव, व्यक्तिगत स्वार्थ र पेशागत विकृतिबाट ग्रस्त छन्, तब उनीहरूले कसरी फेरि ‘गुरु’ बन्न सक्छन्? यसको उत्तर आत्म-परिवर्तनमा निहित छ। शिक्षकहरूले फेरि आफ्नो पेशालाई “धर्म” का रूपमा स्वीकार गर्नुपर्छ, जहाँ शिक्षण केवल रोजगारी होइन, राष्ट्र निर्माणको जिम्मेवारी हो। शिक्षकले आफ्नो कार्यलाई पवित्र सेवाको रूपमा लिनुपर्छ—जहाँ मुख्य उद्देश्य विद्यार्थीमा मानवीय चेतना जगाउनु हो, न कि पद वा शक्ति प्राप्त गर्नु।
शिक्षक फेरि असल गुरु बन्नका लागि केही अनिवार्य मूल्यहरू पुनर्स्थापित गर्नुपर्छ। पहिलो—निष्पक्षता। शिक्षकले सबै विद्यार्थीलाई समान दृष्टिले हेर्नुपर्छ, जात, धर्म, राजनीति वा वर्गका आधारमा फरक व्यवहार गर्नु शिक्षाको आत्मा हत्या गर्नु हो। दोस्रो—इमानदारी। शिक्षकले आफ्नो कार्यप्रति उत्तरदायी र निष्ठावान हुनुपर्छ, चाहे निगरानी होस् वा नहोस्। तेस्रो—आत्मानुशासन। शिक्षक स्वयं अनुशासनबद्ध नभए विद्यार्थीले अनुशासन सिक्दैन। चौथो—सहानुभूति र मानवता। शिक्षकले विद्यार्थीको समस्या बुझ्न र त्यसको समाधानमा साथ दिनुपर्छ। र पाँचौं—आदर्श प्रस्तुत गर्ने क्षमता। असल शिक्षकले उपदेश होइन, उदाहरण दिनुपर्छ।
जब यी पाँच मूल्यहरू शिक्षकको जीवनमा जरा गाड्छन्, तब उनी केवल शिक्षक हुँदैनन्—गुरु बन्छन्। गुरु भनेको त्यो हो, जसले केवल ज्ञान दिँदैन, आत्मा उज्यालो पार्छ। जसले केवल मस्तिष्क होइन, हृदय पनि शिक्षित बनाउँछ।
शिक्षकको प्रभाव पीढी-पिढी पार गर्छ। आजका शिक्षकले जस्तो सोच राख्छन्, भोलिका नागरिक त्यसै अनुसार सोच्नेछन्। यदि शिक्षक इमानदार छन् भने समाज सत्यवादी हुन्छ; यदि शिक्षक निष्पक्ष छन् भने न्याय बलियो हुन्छ; यदि शिक्षक देशभक्त छन् भने राष्ट्र सबल हुन्छ। शिक्षकको हरेक बोली, व्यवहार र निर्णयले भविष्य निर्माण गर्छ। त्यसैले शिक्षकको जिम्मेवारी केवल आफ्नो कक्षासम्म सीमित छैन—उनीहरूको प्रभाव सम्पूर्ण राष्ट्रको भविष्यमा प्रत्यक्ष पर्छ।
शिक्षकको सम्मान पुनर्स्थापित गर्न हामीले शिक्षकलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण शैक्षिक प्रणालीलाई पनि सुधार्नुपर्छ। सरकार र समाजले शिक्षकलाई आर्थिक, सामाजिक र नैतिक दृष्टिले सम्मानजनक वातावरण दिनुपर्छ। तर त्यो सम्मानको पात्र बन्न शिक्षक स्वयं योग्य, उत्तरदायी र समर्पित हुनुपर्छ। सम्मान मागेर होइन, कर्मबाट कमाउनुपर्छ।
शिक्षक भनेको केवल पढाउने होइन, बाँच्ने कला सिकाउने हो। उनले विद्यार्थीलाई ‘कसरी’ सोध्ने र ‘किन’ सोच्ने सिकाउँछ। असल शिक्षकले विद्यार्थीलाई अन्धविश्वासबाट ज्ञानतर्फ, स्वार्थबाट परमार्थतर्फ, र निराशाबाट आशातर्फ डोर्याउँछ। शिक्षकले विद्यार्थीलाई संसारको भ्रम देखाउँदैन, उसको वास्तविकता बुझ्ने आँखा दिन्छ।
अन्ततः, शिक्षक नै समाजको आत्मा हुन्। उनीहरू बिना शिक्षा दिशाहीन हुन्छ, र शिक्षा बिना समाज निर्जीव हुन्छ। शिक्षक भनेको त्यो दीपक हो जसले आफ्नो तेल जलाएर अरूको बाटो उज्यालो पार्छ। आजको अन्धकारमय समयमा यस्तो दीपकको आवश्यकता अझ बढी छ—जो स्वार्थ र राजनीति भन्दा माथि उठेर सत्य, विवेक र मानवीयताको प्रकाश फैलाउँछ।
त्यसैले, असल शिक्षक बन्ने अभियान केवल शिक्षकहरूको व्यक्तिगत जिम्मेवारी होइन, राष्ट्रकै पुनर्जागरणको आवश्यकता हो। जब शिक्षकहरू फेरि निष्पक्ष, इमानदार र मानवकेन्द्रित बन्छन्, तब शिक्षा पुनः पवित्र बन्छ; विद्यार्थीहरू पुनः प्रेरित बन्छन्; र समाज पुनः उज्यालो बन्छ।
शिक्षकको हातमा कलम मात्र छैन—राष्ट्रको भविष्य छ। त्यो कलम जब सत्य, विवेक र प्रेमको स्याहीले लेखिन्छ, तब इतिहास उज्यालो हुन्छ। त्यसैले शिक्षकले कहिल्यै बिर्सिनु हुँदैन—उनी केवल पेशाकर्मी होइनन्, आत्माका अभियन्ता हुन्, भविष्यका मूर्तिकार हुन्, र मानवताको प्रकाशस्तम्भ हुन्।
लेखक झुपा धामी सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय कैलाली बहुमुखी क्याम्पसकी विद्यार्थी हुन्।
