करपस-आधारित दृष्टिकोण र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषणको महत्त्व

डम्मर सिंह साउद – भाषा अध्ययनमा आधुनिक प्रविधि र विश्लेषणात्मक उपकरणहरूले क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याइरहेका छन्। विशेषगरी करपस-आधारित दृष्टिकोण (Corpus-Based Approaches) र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषण (Critical Discourse Analysis, CDA)ले भाषा, समाज र शक्ति सम्बन्धित अध्ययनलाई वैज्ञानिक र सैद्धान्तिक रूपमा सम्पन्न बनाइरहेका छन्। नेपाली सन्दर्भमा यी दृष्टिकोणहरूको महत्व अझ विशिष्ट छ किनकि हाम्रो बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक, र बहु-राजनीतिक परिवेशमा भाषा केवल सञ्चारको माध्यम नभएर सामाजिक मूल्य, शक्ति संरचना, र सांस्कृतिक अवधारणाहरूको वाहक पनि हो।

करपस-आधारित दृष्टिकोण भाषाशास्त्रमा ठूलो मात्रामा प्रमाणसहितको तथ्याङ्क प्रयोग गर्ने एउटा नयाँ तरिका हो। करपस भन्नाले एउटा व्यवस्थित, संरचित, र व्यापक डेटाबेसलाई जनाउँछ जसमा बोली वा लेखिएको भाषाका वास्तविक पाठहरू सङ्कलित गरिन्छ। उदाहरणका लागि, नेपालमा English-English वा Nepali-English करपसमा अखबारका लेख, विद्यालयका पाठ्यपुस्तकका अंश, विद्यार्थीका लेख, अनलाइन पोष्टहरू, र वास्तविक संवादहरू समावेश गर्न सकिन्छ। यसरी सङ्कलित डेटा कम्प्युटर सहायताले विश्लेषण गरिन्छ र शब्द प्रयोग, वाक्य संरचना, शब्दसमूह (collocation), र प्रसङ्ग अनुसारको अर्थको अध्ययन गरिन्छ।

करपस भाषाशास्त्रको विशेषता यसमा आधारित छ कि यसले वास्तविक भाषिक प्रयोगलाई मात्र अध्ययन गर्छ, परिकल्पित वा नियमगत भाषिक संरचनामा होइन। यसको विश्लेषणात्मक प्रकृति मात्रात्मक (quantitative) र गुणात्मक (qualitative) दुवै विधिलाई समेट्छ। उदाहरणका लागि, यदि एक शिक्षकले “on” प्रिपोजिसनको प्रयोग वास्तविक परिस्थितिमा कसरी हुन्छ भनेर अध्ययन गर्न चाहन्छ भने करपस उपकरणले “on the bus,” “on time,” “on purpose” जस्ता ढाँचा देखाउँछ, जसले पाठकलाई शब्दको सन्दर्भ र सहयोजना (collocation)बारे स्पष्ट जानकारी दिन्छ।

करपसमा आधारित अध्ययनले संवाद (discourse)लाई केवल सैद्धान्तिक वा अमूर्त संरचना नभई प्रयोगमा आधारित, नमूना अनुसारको भाषा प्रणालीको रूपमा हेर्छ। बारम्बार प्रयोग हुने शब्द र वाक्य संरचनाले सामाजिक र संज्ञानात्मक अर्थहरूको संकेत गर्दछ। उदाहरणका लागि, “It is important to…” ढाँचाले शैक्षिक संवादमा आवृत्ति देखाउँछ भने “I think” बोलचालको संवादमा व्यक्तिगत दृष्टिकोण संकेत गर्छ। यसरी आवृत्ति, सहयोजना, र सन्दर्भका आधारमा संवादको संरचना, समाजिक मूल्य, र विचारधारालाई विश्लेषण गर्न सकिन्छ।

समालोचनात्मक संवाद विश्लेषणले भाषामा निहित शक्ति, असमानता, र विचारधारालाई उजागर गर्ने कार्य गर्दछ। नेपाली सन्दर्भमा, जहाँ भाषिक र सांस्कृतिक विविधता प्रचुर छ, CDA शिक्षक, विद्यार्थी, र अनुसन्धानकर्तालाई पाठ्यपुस्तक, मिडिया, र राजनीतिक भाषणहरूमा निहित सामाजिक मूल्य र पूर्वाग्रह पत्ता लगाउन मद्दत पुर्‍याउँछ। उदाहरणका लागि, नेपाली राजनीतिक भाषणमा बारम्बार प्रयोग हुने “एकता,” “सहमति,” “विकास,” र “राष्ट्र” जस्ता शब्दहरूले राष्ट्रिय एकता र स्थायित्वको विचारधारा प्रतिनिधित्व गर्न सक्छन्। यसैगरी, मिडियामा महिला नेताहरूको चित्रण गर्दा प्रयोग हुने शब्द र सहयोजनाले लैङ्गिक पूर्वाग्रहको उपस्थिति देखाउन सक्छ।

करपस-आधारित समालोचनात्मक विश्लेषण (Corpus-Assisted Discourse Analysis, CADA) ले यी दुई दृष्टिकोणलाई संयोजन गर्छ। यसले ठूलो मात्रामा भाषिक डेटा संकलन गरी आवृत्ति, सहयोजना, र कुञ्जीशब्द (keyword) विश्लेषणको माध्यमबाट CDAलाई अधिक वैज्ञानिक आधारमा समर्थ बनाउँछ। नेपालमा, उदाहरणका लागि, विद्यार्थीका निबन्धको करपस विश्लेषणले सामान्य गल्तीहरू, लेखन शैली, र शब्द चयनमा प्रचलित प्रवृत्तिहरू उजागर गर्न सक्छ, जसले शिक्षकलाई प्रमाणसहितको शिक्षण निर्णय लिन सक्षम बनाउँछ।

करपस विश्लेषणका प्रमुख विशेषताहरूमा प्रामाणिक डेटा, प्रतिनिधित्वयोग्यता, मात्रात्मक र गुणात्मक सन्तुलन, आवृत्ति र वितरण, सहयोजना र सहसंगति (concordance), र कुञ्जीशब्द पहिचान पर्छन्। यी विशेषताहरूले अनुसन्धानकर्तालाई भाषा प्रयोगको वास्तविक ढाँचा, शैलीगत प्रवृत्ति, र सामाजिक सन्दर्भ बुझ्न सक्षम बनाउँछ। बहुमुखी विश्लेषण (Multidimensional Analysis, MDA) जस्ता विधिहरूले भाषिक सुविधाहरूको सह-घटना (co-occurrence) र विभिन्न कार्यात्मक आयामहरू पहिचान गरेर संवादको सामाजिक र कार्यात्मक अर्थ स्पष्ट पार्छ। उदाहरणका लागि, विद्यार्थी लेखनमा “I,” “we,” “think” जस्ता शब्दको बढी प्रयोगले संलग्नता (involvement) संकेत गर्न सक्छ भने सरकारी दस्तावेजमा passive वा nominalization को प्रयोग सूचना सम्प्रेषण (informational density) देखाउँछ।

करपस-आधारित शिक्षणले पाठ्यक्रम विकासमा पनि महत्वपूर्ण योगदान दिन्छ। पाठ्यपुस्तक सामग्री, अभ्यास, र मूल्याङ्कन उपकरणलाई वास्तविक भाषा प्रयोगका आधारमा अनुकूल बनाउने सम्भावना हुन्छ। यसले विद्यार्थीहरूमा भाषा साक्षरता मात्र होइन, आलोचनात्मक सोच र metalinguistic awareness विकास गर्न मद्दत गर्दछ। नेपाली बहुभाषिक शिक्षण परिवेशमा यसले भाषिक विविधता, सांस्कृतिक सन्दर्भ, र विद्यार्थीहरूको सामाजिक पृष्ठभूमि अनुसार शिक्षणलाई लक्षित र प्रभावकारी बनाउँछ।

समग्रमा, करपस-आधारित दृष्टिकोण र CDA नेपाली सन्दर्भमा भाषा, शक्ति, समाज, र संस्कृति बीचको अन्तरसम्बन्धलाई बुझ्न अत्यन्त उपयोगी उपकरण हुन्। यी दृष्टिकोणले शिक्षण, अनुसन्धान, मिडिया अध्ययन, र राजनीतिक संवाद विश्लेषणलाई केवल अमूर्त अवधारणामा सीमित नराखी वास्तविक, प्रमाणसहित, र आलोचनात्मक तरिकामा प्रयोग गर्न सक्षम बनाउँछ। नेपाली शिक्षक र विद्यार्थीले करपस विश्लेषणमार्फत भाषा प्रयोगको नमुना, आवृत्ति, सहयोजना, र सामाजिक-सांस्कृतिक अर्थबारे सूचनामूलक र समालोचनात्मक दृष्टि विकास गर्न सक्छन्।

नेपाली शैक्षिक र सामाजिक सन्दर्भमा करपस-आधारित दृष्टिकोण र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषणले भाषा अध्ययनलाई मात्र प्राविधिक र सैद्धान्तिक रूपमा समृद्ध बनाउँदैन, बरु यसले शिक्षण, विद्यार्थी विकास, र समाजिक चेतनालाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित गर्ने क्षमता राख्दछ। बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक, र बहुआयामिक नेपाली समाजमा यी प्रविधिहरूको प्रभावकारी प्रयोगले भाषा, विचारधारा, र शक्ति सम्बन्धित संरचनालाई स्पष्ट र आलोचनात्मक दृष्टिले बुझ्न मद्दत गर्दछ, जसले भविष्यमा शिक्षण, अनुसन्धान, र सामाजिक नीति निर्माणमा योगदान पुर्‍याउनेछ।