भूपराज जोशी – बालबालिकालाई सिकाइको मूल्याङ्कन गर्नु कुनै सामान्य कार्य होइन। यो शिक्षण–सिकाइ प्रक्रियाको अत्यन्त संवेदनशील र निर्णायक अंश हो, जहाँ मूल्याङ्कनको लक्ष्य केवल अंक दिनु होइन, बालबालिकाको सिकाइ क्षमता, प्रगति, र आवश्यक सहयोगको पहिचान गर्नु हो। नेपाल जस्तो भाषिक, सांस्कृतिक र भौगोलिक विविधता भएको देशमा बालबालिकाको मूल्याङ्कन गर्दा शिक्षकमाथि थप जिम्मेवारी आउँछ। उनीहरूले बालबालिकाको विकासको चरण, सामाजिक पृष्ठभूमि, भाषिक वातावरण, र विद्यालयका स्रोतहरूको वास्तविकता बुझेर मात्र उचित मूल्याङ्कन रणनीति अपनाउन सक्छन्।
नेपालमा विशेष गरी आधारभूत तहमा अध्ययनरत बालबालिकाहरू भाषा सिकाइका प्रारम्भिक चरणमा हुन्छन्। उनीहरूको ध्यान अवधि छोटो हुन्छ, उनीहरू ठोस कुरा बुझ्न सक्षम हुन्छन्, र खेल, गीत, कथा, र चित्रजस्ता क्रियाकलापबाट बढी सिक्छन्। त्यसैले मूल्याङ्कन पनि यिनै विकासात्मक विशेषतासँग मेल खाने गरी योजना बनाउनुपर्छ। लामो, जटिल र दबाबपूर्ण परीक्षाले उनीहरूको क्षमतालाई मापन गर्न सक्दैन। बरु खेल, संवाद, चित्र, अभिनय, वा परियोजनामार्फत उनीहरूले सिकेको प्रदर्शन गर्न सक्ने अवसर दिनुपर्छ।
नेपाली कक्षाकोठाहरूमा प्रायः विद्यार्थीहरूको भाषिक विविधता हुन्छ। कतिपय विद्यार्थी नेपालीलाई दोस्रो भाषा र अंग्रेजीलाई तेस्रो भाषा रूपमा सिकिरहेका हुन्छन्। ग्रामीण क्षेत्रका बालबालिकाको अंग्रेजी भाषासँगको सम्पर्क सीमित हुन सक्छ, जबकि शहरी क्षेत्रका विद्यार्थीहरू तुलनात्मक रूपमा बढी एक्सपोजर पाएका हुन्छन्। यस्तो अवस्थामा एउटै प्रकारको मूल्याङ्कन सबैका लागि उपयुक्त हुँदैन। शिक्षकले फरक–फरक भाषिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिबाट आएका बालबालिकाको सिकाइ अवस्थालाई ध्यानमा राखेर लचिलो, समावेशी र समर्थनमुखी मूल्याङ्कन प्रयोग गर्नुपर्छ।
बालबालिकाको मूल्याङ्कन गर्दा सबैभन्दा पहिलो कुरा उनीहरूको विकासात्मक विशेषता हो। उनीहरूको ध्यान छोटो समयका लागि मात्र टिक्छ, त्यसैले मूल्याङ्कन कार्य छोटो, रोचक, र क्रियाशील हुनुपर्छ। उनीहरू वस्तुगत सोच राख्छन्, त्यसैले अमूर्त प्रश्नभन्दा चित्र, वस्तु, वा संकेत प्रयोग गरेर मूल्याङ्कन गर्नु प्रभावकारी हुन्छ। साथै, उनीहरू भावनात्मक रूपमा संवेदनशील हुन्छन्। डर, दबाब वा नकारात्मक टिप्पणीले उनीहरूको आत्मविश्वास घटाउँछ। त्यसैले शिक्षकले सधैं सकारात्मक वातावरणमा, हौसला दिने ढङ्गले, बालबालिकाको प्रयासलाई मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ।
नेपालमा शिक्षण परिपाटी अझै पनि परीक्षा–केन्द्रित छ। कक्षाको अन्त्यमा प्रश्नपत्र दिएर लेखेर मूल्याङ्कन गर्ने परम्परा विद्यालयहरूमा व्यापक छ। तर बालबालिका, विशेषतः कक्षा १ देखि ३ सम्मका विद्यार्थीहरूका लागि यस्तो औपचारिक परीक्षा उपयुक्त हुँदैन। उनीहरू लेखाइ र पढाइको सुरुवाती चरणमा हुन्छन्, र मौखिक तथा क्रियामूलक कार्यहरूमा बढी सहज महसुस गर्छन्। त्यसैले मूल्याङ्कनलाई निरन्तर अवलोकन, संवाद, र कक्षागत गतिविधिसँग जोड्नुपर्छ। शिक्षकले खेल, समूहगत कार्य, गीत, वा कथा सुनाउने क्रममा बालबालिकाको प्रतिक्रिया, भागीदारी र भाषिक प्रयोग नोट गरेर मूल्याङ्कन गर्न सक्छन्।
उदाहरणका लागि, शिक्षकले ‘Simon Says’ जस्तो खेल खेलाउँदा विद्यार्थीले निर्देशन सही रूपमा पालना गर्छ वा गर्दैन भन्ने हेर्न सक्छन्। यसले उनीहरूको ‘listening comprehension’ मूल्याङ्कन गर्न सहयोग गर्छ। त्यस्तै, ‘Show and Tell’ क्रियाकलापमा विद्यार्थीले आफूले ल्याएको वस्तु देखाएर केही शब्द बोल्छन् भने त्यो ‘speaking skill’ को मूल्याङ्कनको उत्तम माध्यम हो। यस्तो क्रियाकलापमा विद्यार्थीहरू डराउन्नन्, बरु रमाइलो वातावरणमा आत्मविश्वासपूर्वक आफ्नो सिकाइ प्रदर्शन गर्छन्।
नेपालका विद्यालयहरूमा अझै पनि अंकमा केन्द्रित मूल्याङ्कन प्रणाली विद्यमान छ। तर बालबालिकाका लागि अंकभन्दा बढी गुणात्मक विवरण आवश्यक हुन्छ। उदाहरणका लागि, ‘उनी निर्देश पालना गर्न सक्षम छन्’, ‘साँघुरो वाक्य बोल्न थालेका छन्’, ‘चित्रद्वारा कथा बुझ्न सक्छन्’ जस्ता विवरण शिक्षकले अभिलेखमा राख्नुपर्छ। यसले बच्चाको प्रगति देख्न र आवश्यक सहयोग योजना बनाउन सजिलो हुन्छ।
मूल्याङ्कन गर्दा प्रमाणका विविध रूपहरू संकलन गर्न सकिन्छ—प्रदर्शनमा आधारित प्रमाण (जस्तै भूमिका खेल, कथावाचन, चित्र वर्णन), प्रक्रिया–आधारित प्रमाण (जस्तै शिक्षकको अवलोकन, चेकलिस्ट, नोटहरू), र उत्पादन–आधारित प्रमाण (जस्तै चित्र, हस्तकला, लेखाइका पाना)। यी सबै प्रमाणहरूले विद्यार्थीको समग्र सिकाइको झल्को दिन्छन्। नेपालमा धेरै शिक्षकहरूले अहिले ‘पोर्टफोलियो मूल्याङ्कन’ पनि सुरु गरेका छन्, जसमा विद्यार्थीको कामको सङ्ग्रह राखिन्छ। यो बालबालिकाको प्रगति लामो समयसम्म ट्र्याक गर्नका लागि उपयोगी हुन्छ।
तर मूल्याङ्कन गर्दा तनाव र डरबाट टाढा राख्नु अत्यावश्यक छ। बालबालिकालाई ‘परीक्षा’ भन्ने शब्दले नै कहिलेकाहीं त्रास दिन सक्छ। त्यसैले मूल्याङ्कनलाई खेल वा सिकाइ क्रियाकलापको रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्छ। शिक्षकको मुस्कान, सकारात्मक शब्द, र सहयोगी व्यवहारले उनीहरूको मनोवैज्ञानिक सुरक्षाको वातावरण बनाउँछ। कक्षाकोठा पनि आरामदायी हुनुपर्छ—बालबालिकाले बस्न, हिँड्न वा वस्तु प्रयोग गर्न पाउने वातावरणले सिकाइ र मूल्याङ्कन दुबैलाई सहज बनाउँछ।
नेपालको सामाजिक सन्दर्भमा बालबालिकाहरू प्रायः मातृभाषा प्रयोग गरी घरमा सिकाइ गर्छन्। अंग्रेजी वा नेपाली दोस्रो भाषा हुन सक्छ। यस्तो अवस्थामा मातृभाषाको प्रभावबाट हुने गल्तीलाई दण्ड होइन, स्वाभाविक प्रक्रिया मान्नुपर्छ। बालबालिकाले आफ्नो पहिलो भाषाबाट सिकेका ढाँचाहरू प्रयोग गर्दा उनीहरूलाई सुधारतर्फ मार्गदर्शन गर्नुपर्छ, तर्साउन होइन। शिक्षकले बहुभाषिक दृष्टिकोण अपनाउँदा मूल्याङ्कन अझ प्रभावकारी हुन्छ। उदाहरणका लागि, विद्यार्थीलाई कुनै शब्द अंग्रेजीमा भन्न नआएमा उनीहरूलाई मातृभाषामा भन्न अनुमति दिन सकिन्छ, अनि त्यसको अंग्रेजी रूप सँगै सिकाउन सकिन्छ। यसरी मूल्याङ्कन सिकाइमै एकीकृत हुन्छ।
शिक्षकको भूमिका मूल्याङ्कनमा केवल ‘जाँचकर्ता’ होइन, सहयोगी र प्रेक्षकको पनि हुन्छ। शिक्षकले बालबालिकाको दैनिक व्यवहार, सहभागिता, सुनाइ, र संवादको माध्यमबाट जानकारी सङ्कलन गर्छन्। उनीहरूले चेकलिस्ट, नोटबुक वा साधारण रुब्रिक प्रयोग गरेर विद्यार्थीको प्रगति अभिलेख गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, ‘साधारण निर्देशन बुझ्ने क्षमता’, ‘परिचित वस्तु नाम गर्न सक्ने क्षमता’, ‘चित्र वर्णनमा सक्रियता’ जस्ता सूचकहरू राखेर शिक्षकले विद्यार्थीको स्तर पहिचान गर्न सक्छन्।
नेपालमा प्रायः विद्यालयहरूमा धेरै विद्यार्थी भएका कक्षामा शिक्षकले सबै बालबालिकालाई व्यक्तिगत रूपमा मूल्याङ्कन गर्न कठिनाइ भोग्छन्। यस्तो अवस्थामा समूहगत क्रियाकलाप वा जोडीमा आधारित मूल्याङ्कन उपयोगी हुन्छ। लजालु विद्यार्थीहरूलाई व्यक्तिगत रूपमा वा साना समूहमा मूल्याङ्कन गर्दा उनीहरू बढी सहज महसुस गर्छन्। शिक्षकले कार्यको कठिनाइ बालबालिकाको क्षमताअनुसार मिलाउन पनि सक्छन्—छिटो सिक्ने विद्यार्थीलाई थप चुनौती दिनु र ढिलो सिक्ने विद्यार्थीलाई सहायतापूर्ण कार्य दिनु।
मूल्याङ्कनमा प्रयोग गरिने केही महत्त्वपूर्ण अवधारणाहरू पनि शिक्षकले बुझ्नैपर्छ। जस्तै—‘Formative assessment’ सिकाइको क्रममा हुने मूल्याङ्कन हो जसले शिक्षकलाई तत्कालिक प्रतिक्रिया दिन र सिकाइलाई परिमार्जन गर्न सहयोग गर्छ। जबकि ‘Summative assessment’ सिकाइको अन्त्यमा हुने मूल्याङ्कन हो जसले बालबालिकाको समग्र उपलब्धि मापन गर्छ। नेपालमा अहिले शिक्षा मन्त्रालयले पनि निरन्तर मूल्याङ्कन (Continuous Assessment System – CAS) लाई प्राथमिक तहमा लागू गरेको छ, जसको मर्म यही ‘formative’ दृष्टिकोणमा आधारित छ।
त्यसैगरी, ‘Validity’ र ‘Reliability’ जस्ता अवधारणाहरूले मूल्याङ्कनको गुणस्तर निर्धारण गर्छन्। कुनै कार्यले विद्यार्थीको वास्तविक सीप मापन गर्न सकेन भने त्यो वैध (valid) हुँदैन। उदाहरणका लागि, ‘सुनाइ बुझ्ने क्षमता’ मापन गर्न लेखाइ कार्य दिनु अवैध हुन्छ। त्यस्तै, एउटै विद्यार्थीको प्रदर्शन फरक शिक्षकले फरक–फरक रूपमा मूल्याङ्कन गरे भने त्यो अविश्वसनीय (unreliable) हुन्छ। त्यसैले शिक्षकले सरल मापदण्ड, स्पष्ट सूचक, र दोहोरिने अवलोकन प्रयोग गर्नुपर्छ।
नेपालमा बालमैत्री मूल्याङ्कनलाई सफल बनाउन शिक्षकले प्रदर्शन–आधारित र वैकल्पिक मूल्याङ्कन प्रविधिहरू अपनाउन सक्छन्। बालबालिकाले ‘भाषा प्रयोग गर्न’ सक्ने क्षमता प्रदर्शन गर्नुपर्छ, लेखित परीक्षा होइन। उदाहरणका लागि, उनीहरूले ‘At the Market’ भूमिका खेल्न सक्छन्, जहाँ विद्यार्थीले वस्तु किन्ने र बेच्ने संवाद गर्छन्। यसले उनीहरूको बोल्ने र सुन्ने दुवै सीप परीक्षण गर्छ। यस्तै, ‘Story retelling’ क्रियाकलापले शब्द भण्डार र वाक्य संरचनाको प्रयोग देखाउँछ।
त्यसैगरी, ‘Portfolio assessment’ विशेष उपयोगी छ। यसमा बालबालिकाले समयक्रममा गरेका कामहरू—चित्र, हस्तकला, लेख, आवाज रेकर्ड—सबै संकलन गरिन्छ। यसले सिकाइको प्रगतिलाई समग्र रूपमा देखाउँछ। अभिभावक र विद्यार्थी दुबैको सहभागिता बढ्छ। नेपालका केही निजी विद्यालयहरूमा अहिले पोर्टफोलियोको प्रयोग बढ्दै गएको छ, जसले मूल्याङ्कनलाई केवल परीक्षण होइन, सिकाइको कथा बनाइदिएको छ।
बालबालिकाको मूल्याङ्कनमा प्रतिपुष्टि (feedback) अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। अंक दिने मात्र होइन, सुधारका लागि ठ्याक्कै के गर्नुपर्छ भनेर शिक्षकले संकेत दिनुपर्छ। प्रतिपुष्टि तत्काल, छोटो र सकारात्मक हुनुपर्छ—“तिमीले राम्रोसँग शब्द भन्यौ, अब अलिक ठूलो आवाजमा भन” जस्तो। यसरी दिइएको प्रतिपुष्टि बालबालिकाको सिकाइमा तुरुन्त प्रभाव पार्छ।
नेपालका गाउँका विद्यालयहरूमा स्रोत अभावका कारण कहिलेकाहीं शिक्षकले खेलौना, चित्र वा अडियो सामग्री प्रयोग गर्न पाउँदैनन्। तर सर्जनशील शिक्षकहरूले घरेलु सामग्री (जस्तै दाल, काठका टुक्रा, कागजका चित्र, बाटलका ढकनी) प्रयोग गरेर पनि मूल्याङ्कनलाई रोचक बनाउन सक्छन्। उदाहरणका लागि, “रातो ढकनी देखाऊ” भन्नु सुनाइ मूल्याङ्कनको सरल तर प्रभावकारी अभ्यास हो।
मूल्याङ्कन सधैं न्यायसंगत र समावेशी हुनुपर्छ। नेपालका बालबालिकाहरू सामाजिक, भाषिक, र आर्थिक रूपमा विविध छन्। कसैले निजी विद्यालयमा गएर अंग्रेजी माध्यममा पढ्छन् भने कसैले गाउँको सरकारी विद्यालयमा पहिलो पटक अंग्रेजी सुन्छन्। शिक्षकले सबैलाई एउटै मापदण्डमा तुलना गर्नुभन्दा प्रत्येकको प्रगतिलाई व्यक्तिगत रूपमा मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ। उनीहरूले सिकाइको यात्रा कत्तिको अघि बढिरहेको छ भन्ने हेर्नुपर्छ, अन्तिम परिणाम होइन।
बालबालिकाको मूल्याङ्कनका क्रममा शिक्षकले सांस्कृतिक संवेदनशीलता पनि राख्नुपर्छ। केही संस्कृतिमा बालबालिकालाई सार्वजनिक रूपमा बोल्न नहुने भनिन्छ, जसले उनीहरूलाई मौखिक मूल्याङ्कनमा लजाउन सक्छ। शिक्षकले यस्तो विद्यार्थीलाई जबर्जस्ती बोल्न नलगाई, वैकल्पिक माध्यम दिनुपर्छ—चित्र देखाएर कुरा गर्न लगाउने, समूहसँग काम गर्न दिने, वा अभिनयमार्फत अभिव्यक्ति गर्न दिने। यसले उनीहरूलाई आत्मविश्वास दिलाउँछ।
नेपालमा बालबालिकाको मूल्याङ्कन सुधारका लागि शिक्षक प्रशिक्षण अत्यावश्यक छ। शिक्षकले मूल्याङ्कनका आधारभूत सिद्धान्तहरू—वैधता, विश्वसनीयता, निरन्तरता, सरलता, प्रामाणिकता, र सकारात्मकता—लाई व्यवहारमा उतार्न सिक्नुपर्छ। प्रशिक्षणमार्फत शिक्षकले कसरी चेकलिस्ट, रुब्रिक, अवलोकन नोट, र पोर्टफोलियो प्रयोग गर्ने भन्ने व्यावहारिक सीप विकास गर्न सक्छन्।
अन्ततः, बालबालिकाको मूल्याङ्कन शिक्षण प्रक्रियाको अविभाज्य भाग हो। यो पृथक “परीक्षा” होइन, बरु दैनिक सिकाइको अङ्ग हो। जब मूल्याङ्कन सिकाइसँग जोडिन्छ, बालबालिकाले आफ्नो सिकाइको अर्थ बुझ्न थाल्छन्। उनीहरू गल्तीबाट सिक्छन्, सुधार्छन्, र आत्मविश्वासी बन्छन्। शिक्षकले जब मूल्याङ्कनलाई समर्थन, प्रेरणा, र प्रगतिका रूपमा हेर्छन्, तब विद्यालय वास्तवमै बाल–अनुकूल बन्छ।
नेपालमा बालबालिकाको मूल्याङ्कन प्रणाली अझै सुधारको चरणमा छ, तर परिवर्तन सम्भव छ। यदि हरेक शिक्षकले आफ्ना बालबालिकाको भाषा, मनोविज्ञान, र सामाजिक सन्दर्भ बुझेर मूल्याङ्कनलाई रमाइलो, निष्पक्ष, र सिर्जनात्मक बनाउँछन् भने, नेपाली शिक्षाको आधार बलियो हुन्छ। मूल्याङ्कन तब मात्र सार्थक हुन्छ जब यसले बालबालिकाको सिकाइलाई प्रोत्साहन गर्छ, डर होइन। त्यसैले बाल–अनुकूल, सन्दर्भ–अनुकूल, र सिकाइ–केन्द्रित मूल्याङ्कन नै नेपालको भविष्यका साक्षर, सिर्जनशील र आत्मविश्वासी नागरिक तयार पार्ने प्रमुख बाटो हो।
लेखक भूपराज जोशी सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय केन्द्रीय क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन्।
