एआई लिट्रेसी र कम्प्युटेशनल सोच

डम्मर सिंह साउद – आजको डिजिटल युगमा शिक्षा, अनुसन्धान र पेशागत जीवन सबै क्षेत्रमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI) को प्रभाव असाधारण रूपमा बढ्दै गएको छ। यसको परिणामस्वरूप मानिसले केवल जानकारी उपभोग गर्ने होइन, त्यसलाई सृजनात्मक, तार्किक र विश्लेषणात्मक रूपमा प्रयोग गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको छ। यिनै परिप्रेक्ष्यमा AI Literacy (कृत्रिम बुद्धिमत्ता साक्षरता) र Computational Thinking (कम्प्युटेशनल सोच) एक–अर्कासँग गहिरो रूपमा सम्बन्धित छन्, जसले २१औं शताब्दीका सीपहरू निर्माण गर्न मद्दत पुर्‍याउँछन्। यी सीपहरूले व्यक्तिलाई समस्याहरू बुझ्न, समाधान गर्न, निर्णय लिन र नयाँ ज्ञान सिर्जना गर्न सक्षम बनाउँछन्।

कम्प्युटेशनल सोच के हो भन्ने कुरा स्पष्ट गर्न विंग (2006) ले लेखेकी छन्, “कम्प्युटेशनल सोच समस्याहरू समाधान गर्ने, प्रणाली डिजाइन गर्ने र मानव व्यवहार बुझ्ने प्रक्रिया हो, जसमा कम्प्युटर विज्ञानका आधारभूत अवधारणाहरूको प्रयोग गरिन्छ।” यस अर्थमा कम्प्युटेशनल सोच केवल कम्प्युटर वा प्रोग्रामिङसँग मात्र सम्बन्धित होइन, बरु यो समस्यालाई साना अंशहरूमा विभाजन गरेर समाधान खोज्ने तर्कसंगत सोच हो, जुन शिक्षा, विज्ञान, व्यवसाय, र दैनिक जीवनका हरेक क्षेत्रमा उपयोगी हुन्छ।

AI साक्षरता भनेको मानिसले कृत्रिम बुद्धिमत्ताको काम गर्ने सिद्धान्त बुझ्न, प्रयोग गर्न, प्रश्न गर्न, र जिम्मेवारीपूर्वक त्यसको प्रयोग गर्न सक्षम हुनुलाई जनाउँछ। AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोचबीचको सम्बन्ध अत्यन्त घनिष्ट छ। कृत्रिम बुद्धिमत्ताको अध्ययन वा प्रयोग गर्दा मानिस स्वाभाविक रूपमा कम्प्युटेशनल सोचका तत्वहरू सिक्छ—समस्या विभाजन, ढाँचाहरू पहिचान, अमूर्तीकरण, र चरणबद्ध समाधान निर्माण गर्ने क्षमता। यसैले भनिन्छ, “AI सिक्नु भनेको कम्प्युटेशनल सोच सिक्ने अवसर हो।”

AI साक्षरताको अभ्यासले मानिसलाई छवटा प्रमुख कम्प्युटेशनल सोचका सीपहरू सिकाउँछ — Decomposition, Abstraction, Algorithmic Thinking, Pattern Recognition, Reflection (Debugging), र Evaluation।

पहिलो, Decomposition अर्थात् जटिल समस्यालाई साना भागहरूमा विभाजन गर्ने सीप हो। उदाहरणका लागि, शिक्षकले विद्यार्थीको कम उपलब्धिको कारण बुझ्नका लागि पाठ्यक्रम, शिक्षण शैली, विद्यार्थीको पृष्ठभूमि, र मूल्याङ्कन प्रणाली छुट्याएर विश्लेषण गर्न सक्छ। दोस्रो, Abstraction ले अनावश्यक विवरणलाई छोडेर समस्याका मूल तत्वहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न सिकाउँछ। यसले सोचलाई स्पष्ट र केन्द्रित बनाउँछ। तेस्रो, Algorithmic Thinking ले समस्या समाधानका लागि चरणबद्ध विधि तयार पार्न सिकाउँछ, जुन केवल प्रोग्रामिङमा होइन, कुनै पनि निर्णय प्रक्रियामा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

चौथो, Pattern Recognition ले तथ्याङ्क वा घटनाहरूमा दोहोरिने ढाँचा र नियमितता खोज्ने क्षमता विकास गर्छ। शिक्षक वा अनुसन्धानकर्ताले विद्यार्थीको प्रदर्शन, सामाजिक व्यवहार, वा भाषिक अभ्यासमा रहेका ढाँचाहरू पत्ता लगाएर नीति निर्माणमा योगदान गर्न सक्छ। पाँचौं, Reflection (Debugging) ले त्रुटि पहिचान र सुधार गर्ने सीप सिकाउँछ। जुन केवल कम्प्युटरमा मात्र होइन, जीवनका निर्णयहरूमा पनि समान रूपमा लागू हुन्छ। अन्ततः, Evaluation ले विभिन्न समाधानहरू परीक्षण गरी सबभन्दा प्रभावकारी विकल्प चयन गर्ने सीप विकास गर्छ।

यिनै कम्प्युटेशनल सोचका विशेषताहरू International Society for Technology in Education (ISTE) ले पनि पाँच प्रमुख तहमा व्याख्या गरेको छ — समस्याहरूलाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गर्नु, डाटा सङ्गठन गर्नु, अमूर्तीकरण प्रयोग गर्नु, एल्गोरिथ्मिक सोच विकास गर्नु, समाधानहरूको परीक्षण र सामान्यीकरण गर्नु। यी सबै चरणहरू शिक्षण, अनुसन्धान, नीति निर्माण र दैनिक जीवनका सन्दर्भमा समान रूपमा लागू हुन्छन्।

आजको शैक्षिक परिदृश्यमा कृत्रिम बुद्धिमत्ताको भूमिका केवल प्रविधिको प्रयोगमा सीमित छैन। यसले विद्यार्थी र शिक्षकलाई सोच्ने तरिका परिवर्तन गर्न प्रेरित गरेको छ। AI आधारित उपकरणहरू (जस्तै ChatGPT, Gemini, Grammarly, वा शिक्षा विश्लेषण प्लेटफर्महरू) ले विद्यार्थीलाई स्वतन्त्र रूपमा अनुसन्धान गर्न, स्रोतहरू मूल्याङ्कन गर्न, र नयाँ ज्ञान निर्माण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछन्। तर यी उपकरणहरूको प्रभावकारी प्रयोगका लागि प्रयोगकर्तामा कम्प्युटेशनल सोच हुन अनिवार्य छ।

कम्प्युटेशनल सोचले मानिसलाई प्रविधि प्रयोगमा अन्धभक्त बन्नबाट जोगाउँछ। उदाहरणका लागि, ChatGPT वा अन्य AI टुलले दिएको उत्तरलाई अन्धाधुन्ध स्वीकार्ने होइन, त्यसको यथार्थता, स्रोत, र सन्दर्भ जाँच्न सक्ने क्षमता विकास गर्नुपर्छ। यही सोच AI साक्षरताको मूल आत्मा हो—प्रश्न गर्न, विश्लेषण गर्न, र जिम्मेवारीपूर्वक प्रयोग गर्न सिकाउने प्रक्रिया।

AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोचको संयोजनले २१औं शताब्दीका सीपहरू (21st Century Skills) जस्तै Critical Thinking, Collaboration, Communication, Creativity, र Digital Literacy लाई सुदृढ बनाउँछ। विश्व अहिले Fourth Industrial Revolution को चरणमा प्रवेश गरिरहेको छ, जहाँ स्वचालन, रोबोटिक्स, र डाटा विज्ञानले मानवीय कामका धेरै पक्षलाई रूपान्तरण गरिरहेका छन्। यस्तो अवस्थामा शिक्षाको उद्देश्य केवल जानकारी दिनु होइन, तर विद्यार्थीलाई नयाँ समस्याहरू समाधान गर्न, नवीन सोच विकास गर्न, र प्रविधिसँग सहकार्य गर्न सक्षम बनाउनु हो।

नेपालजस्ता विकासोन्मुख देशहरूमा पनि शिक्षा प्रणालीले अहिले रूपान्तरणको आवश्यकता महसुस गरिरहेको छ। शिक्षकहरूलाई केवल ICT उपकरण प्रयोग गर्न सिकाउनु पर्याप्त छैन, उनीहरूमा AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोच विकसित गर्न जरुरी छ। यसले शिक्षण–सिकाई प्रक्रियामा सृजनात्मकता र तर्कशीलता बढाउँछ। उदाहरणका लागि, भाषा शिक्षकहरूले AI आधारित अनुवाद उपकरण, लेखन सहायक, वा बोल्ने अभ्यास प्लेटफर्म प्रयोग गर्दा विद्यार्थीलाई भाषिक डाटा विश्लेषण, ढाँचा पहिचान, र सुधार प्रक्रियामा सक्रिय रूपमा संलग्न गर्न सक्छन्। यसले विद्यार्थीमा विश्लेषणात्मक सोच र आत्मपरिक्षणको संस्कृति विकास गर्छ।

AI र कम्प्युटेशनल सोचको अभ्यासले डाटा साक्षरता (Data Literacy), डिजिटल साक्षरता (Digital Literacy), मीडिया साक्षरता (Media Literacy), सांस्कृतिक साक्षरता (Cultural Literacy), र व्यावसायिक साक्षरता (Professional Literacy) सँग पनि सम्बन्ध जोड्छ। डाटाको विश्लेषण र व्याख्या, सूचनाको मूल्याङ्कन, र जिम्मेवार सञ्चारका लागि कम्प्युटेशनल सोचको आधार अत्यन्त आवश्यक हुन्छ। यसले व्यक्ति मात्र होइन, संस्थागत निर्णयहरू पनि अधिक प्रमाणमा आधारित र पारदर्शी बनाउँछ।

AI साक्षरताको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो—नैतिक प्रयोग र जिम्मेवारी। AI प्रयोग गर्दा गोपनीयता, निष्पक्षता, र पूर्वाग्रहजस्ता मुद्दाहरू बुझ्न र समाधान गर्न कम्प्युटेशनल सोचले मद्दत गर्छ। जसरी Debugging ले प्रविधिमा त्रुटि सुधार गर्छ, त्यसरी नै मानव निर्णयमा पनि त्रुटिहरू सुधार्न सकिन्छ। शिक्षा क्षेत्रमा AI को जिम्मेवार प्रयोगले मूल्याङ्कन प्रणाली सुधार, व्यक्तिगत सिकाइ (personalized learning), र शिक्षा नीतिमा पारदर्शिता ल्याउन सक्छ।

AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोचको संयोजनले शिक्षामा नवीन ज्ञान निर्माण (Knowledge Construction) को बाटो खोल्छ। विद्यार्थीहरू केवल शिक्षकको निर्देश पालना गर्ने होइन, AI प्रणालीसँग अन्तरक्रिया गर्दै आफ्नै सोच निर्माण गर्छन्। शिक्षकहरू पनि केवल पाठ्यक्रम प्रस्तोता होइन, सिकाइको संयोजक र निर्देशनदाताका रूपमा रूपान्तरण हुन्छन्। यसरी शिक्षा प्रणाली “rote learning” बाट “inquiry-based learning” तर्फ रूपान्तरित हुन्छ।

आजको यथार्थमा, कृत्रिम बुद्धिमत्ताले शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यवसाय, र प्रशासन सबै क्षेत्रमा निर्णय प्रक्रिया र कार्यक्षमता दुवैमा क्रान्ति ल्याइरहेको छ। तर यो लाभ लिनका लागि नागरिकमा AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोच विकास गर्नुपर्छ। यदि विद्यार्थी र शिक्षकमा यो चेतना नहुने हो भने, प्रविधि उनीहरूको सीप प्रतिस्थापन गर्ने खतरा रहन्छ। त्यसैले, शिक्षा नीतिमा कम्प्युटेशनल सोचलाई आधारभूत दक्षता (core competency) का रूपमा समावेश गर्न आवश्यक छ।

त्यसैले, AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोच २१औं शताब्दीमा मानव क्षमताको पुनर्परिभाषा हो। यसले मानिसलाई केवल प्रविधिको उपभोक्ता होइन, सह–स्रष्टा (co-creator) बनाउँछ। समस्या समाधान, तर्कशील निर्णय, र सृजनात्मक सोचको विकास मार्फत यसले शिक्षाको गुणस्तर, कार्यक्षमता, र नैतिकता सबैलाई सुदृढ बनाउँछ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, कृत्रिम बुद्धिमत्ताको ज्ञान केवल प्रविधि बुझ्ने माध्यम होइन, सोच्ने र सिक्ने तरिका पुनःनिर्माण गर्ने साधन हो। यसको प्रयोगले कम्प्युटेशनल सोच विकसित गराउँछ, जसले २१औं शताब्दीका आवश्यक सीपहरू — जस्तै तर्कशीलता, नवीन सोच, सहकार्य, र समस्या समाधान — सबैलाई सुदृढ बनाउँछ। शिक्षा प्रणालीमा यसका सिद्धान्त र अभ्यास समावेश गर्न सके मात्र हामी भविष्यका लागि तयार नागरिक तयार गर्न सक्छौं। AI साक्षरता र कम्प्युटेशनल सोचको संयोजनले शिक्षालाई यान्त्रिकताबाट मानवतामा, र ज्ञानलाई सूचनाबाट बुद्धिमत्तातर्फ रूपान्तरण गर्ने शक्ति प्रदान गर्छ।